Zespół pałacowo-parkowy w Kozłówce

Zabytkowy zespół pałacowo-parkowy, położony na skraju wsi Kozłówka, otoczony dużym kompleksem leśnym, znajduje się 150 km od Warszawy i 35 km od Lublina. Wspaniale zachowane wnętrza z autentycznym wyposażeniem, kaplica wzorowana na kaplicy królewskiej w Wersalu, przepiękny ogród i park oraz jedyna w Polsce Galeria Sztuki Socrealizmu przyciągają corocznie setki tysięcy turystów. O ogromnej wartości historycznej tego miejsca świadczy fakt uznania zespołu pałacowo-parkowego za pomnik historii na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 roku, przyznanie muzeum prestiżowej nagrody – medalu Europa Nostra 1997, a także docenienie go Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, nadanym przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w roku 2019.

Kozłówka z lotu ptaka

Na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 roku nastąpiła zmiana stosunków własnościowych połączona ze zmianą struktury agrarnej wsi. Świat wspaniałej kultury ziemiańskiej miał się skończyć, ale w Kozłówce, dzięki zaangażowaniu i świadomości kilku osób w tamtych trudnych pierwszych powojennych dniach i miesiącach ogromne dziedzictwo, gromadzone przez wiele pokoleń, przetrwało. W roku 2009, w wyniku odważnej decyzji zarówno spadkobierców kozłowieckiego majątku – rodziny Zamoyskich, jaki i władz województwa lubelskiego, podpisany został dokument ugody w sprawie roszczeń potomków Aleksandra Zamoyskiego o wydanie nieruchomości i ruchomości będących od 4 listopada 1944 roku we władaniu Muzeum w Kozłówce.

Olbrzymie włości, sięgające pod Lublin, należały przez ponad 500 lat do zamożnej szlachty i magnaterii. Fundatorem pałacu, wzniesionego w stylu późnego baroku na przełomie lat 30. i 40. XVIII wieku, był Michał Bieliński. W 1799 r0ku posiadłość została sprzedana Aleksandrowi Zamoyskiemu, XI ordynatowi na Zamościu. W 1836 roku właścicielem jej stał się Jan Zamoyski, trzeci syn pięknej Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej. Wreszcie, w roku 1870, dobra kozłowieckie dostały się w ręce Konstantego Zamoyskiego – jako prezent od ojca z okazji ślubu z Anielą z Potockich.

Konstanty Zamoyski, urodzony w 1846 roku w Warszawie, swoje upodobania artystyczne wyniósł z kultury francuskiej. We Francji spędził dzieciństwo i młodość. Zamieszkując w pałacu, postanowił uczynić z niego wspaniałą rodową siedzibę, a z całości dóbr, liczących 7650 ha – ordynację. Olbrzymie zmiany nastąpiły we wnętrzach pałacowych, które przystosowano do potrzeb nowych właścicieli. Budynek został zaopatrzony w wodociąg i kanalizację, w wieżach umieszczono rezerwuary na wodę. Wymieniono parkiety, stolarkę, postawiono nowe marmurowe kominki oraz wspaniałe piece, a sufity otrzymały neorokokowe i neoregencyjne sztukaterie, z przewijającymi się motywami herbu Zamoyskich – Jelita i inicjałem litery Z. Pałacowe salony urządzone zostały w stylu II Cesarstwa, zgodnie z panującymi w okresie panowania Napoleona III (1852–1870) we Francji gustami artystycznymi w zakresie luksusowego urządzania wnętrz. Ściany zapełniono szczelnie obrazami i lustrami w bogato rzeźbionych, złoconych ramach. Wspaniałe kotary i lambrekiny, przymocowane do złoconych, neorokokowych karniszy okalały okna. Całość dopełniona została ze znawstwem przez intarsjowane i zdobione brązami meble, olbrzymie kobierce, świeczniki, porcelanę, zastawy szklane i kryształowe, srebra. Na szczególną uwagę zasługuje, zgromadzona przez hrabiego Konstantego, kolekcja licząca ponad 1000 obrazów i grafik. Składały się na nią m.in. kopie portretów rodzinnych – stanowiące panteon przodków i głoszące chwałę rodu, portrety polskich królów i wodzów, sceny historyczne, kopie arcydzieł malarstwa europejskiego, zamawiane w czołowych galeriach. Nie brakowało również oryginalnych płócien takich malarzy, jak Palma młodszy, Teniers, Bacciarelli, Lampi czy Matejko.

Czerwona jadalnia

Podczas I wojny światowej pałac, zagrożony ostrzałem artylerii austriackiej (4–6 sierpnia 1915 roku), szczęśliwie ocalał dzięki nieoczekiwanej interwencji krewnego Konstantego Zamoyskiego, hrabiego Augusta Krasickiego (1873–1946), adiutanta generała Karola Trzaski-Durskiego, Komendanta Legionów Polskich.

W 1923 roku, po śmierci hrabiego Konstantego Zamoyskiego, II ordynatem został jego stryjeczny brat Adam, a następnie Aleksander Leszek, najstarszy syn Adama. Aleksander, w 1925 roku ożenił się z Jadwigą Brzozowską. Podczas II wojny światowej, mieszkając w Kozłówce, Aleksander wraz z żoną wspierał organizacje podziemne. W 1941 roku został aresztowany przez gestapo, osadzony w Oświęcimiu i Dachau. Podczas wojny Zamoyscy dawali w majątku schronienie wielu osobom, od sierpnia 1940 do września 1941 roku przebywał tu ksiądz Stefan Wyszyński, późniejszy Prymas Tysiąclecia. Gdy w roku 1944 do Kozłówki zbliżał się front Jadwiga Zamoyska, zabierając najcenniejsze rzeczy, wyjechała z dziećmi do Warszawy. Po wojnie Zamoyscy wyemigrowali do Anglii, a następnie do Kanady, gdzie oboje zmarli. Ich dzieci i wnuki pozostały na kontynencie amerykańskim.

4 listopada 1944 roku utworzono w Kozłówce muzeum, pierwsze na ziemiach wyzwolonych spod okupacji hitlerowskiej. Pałacowe, pełne przepychu, wnętrza były swoistą atrakcją dla odwiedzających. Placówka organizowała też wystawy i koncerty dla okolicznych mieszkańców, głównie na temat przyjaźni polsko-radzieckiej. W 1955 roku muzeum przekształcono w Centralną Składnicę Muzealną Ministerstwa Kultury i Sztuki. Rozproszeniu uległa część kolekcji, w budynkach bocznych mieściła się szkoła i dom dziecka, a park i ogród były miejscem wypasu krów i uprawy warzyw.

Jadalnia

Ponownie status muzeum przywrócono Kozłówce w 1977 roku. W roku 1992, za zgodą rodziny Zamoyskich, nastąpiła zmiana nazwy na Muzeum Zamoyskich w Kozłówce.

Obecnie zgromadzone w Kozłówce zbiory – ocalona część kolekcji hrabiego Konstantego powiększana systematycznie o zabytki pozyskiwane w drodze zakupów i darów to ponad 13 tysięcy dzieł sztuki i obiektów kultury materialnej. W dawnej teatralni organizowane są wystawy, odbywają się sesje naukowe. W pawilonie południowym, dawnej stajni i wozowni mieści się powozownia, z ekspozycją historycznych pojazdów konnych z XIX i początku XX wieku, użyczonych z Muzeum – Zamku w Łańcucie, akcesoriów podróżnych, jeździeckich oraz kolekcją ponad 300 latarni powozowych. W pawilonie północnym, dawnej wozowni, znajduje się Galeria Sztuki Socrealizmu, prezentującą dzieła polskiej sztuki z lat 40. i 50. XX wieku oraz oficjalną sztukę PRL-u. To swoisty „chichot historii”, według słów Adama Zamoyskiego (1926–1998), syna ostatnich właścicieli majątku, że znalazły się tu, w dawnej posiadłości ziemiańskiej, zbiory sztuki z lat 1949–1955, gloryfikujące socjalistyczną rzeczywistość. Muzeum, poprzez zestawienie tych dwóch światów chce nieustannie budować u odwiedzających świadomość historyczną i kulturalną oraz uczyć odpowiedzialności za kulturę.

W roku 2016 Muzeum Zamoyskich w Kozłówce rozpoczęło projekt „Przebudowa, rewitalizacja i konserwacja budynków zespołu pałacowo-parkowego w Kozłówce (dwie oficyny, stajnia, teatralnia) z adaptacją na cele kulturowe i turystyczne”, w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014–2020, Oś priorytetowa VIII, Działanie 8.1 Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury. Projekt zakończy proces rewitalizacji całego zespołu pałacowo-parkowego, ponieważ jedynymi zabytkowymi budynkami, które nie zostały wyremontowane były właśnie dwie oficyny przy głównym dziedzińcu, długo pozostające we władaniu Państwowego Domu Dziecka (oficyna północna, do 1976) i szkoły podstawowej (oficyna południowa, do 1992) oraz stajnia. Ten kompleksowy remont obejmuje konserwację zewnętrznych elewacji budynków, wymianę stolarki, osuszanie, odgrzybienie, wzmocnienia fundamentów, remont więźby dachowej i dachu na budynku oficyny północnej, adaptację poddaszy, zagospodarowanie terenu oraz lokację kotłowni (gaz, pompy ciepła) zasilających wyremontowane budynki.

Jednocześnie, dzięki remontowi, muzeum zyska ponad 2000 m² nowej przestrzeni. Nastąpi poprawa funkcjonalności na poziomie najwyższych standardów w obiektach muzealnych, Powstaną nowe wystawy, a oferta edukacyjna, wypełniona różnorodnymi wydarzeniami, ściśle związana z wartościami, których nośnikiem jest historia dawnych właścicieli posiadłości – rodziny Zamoyskich, będzie zachęcać turystów do pozostaniu tu dłużej i do powrotów.

Tekst i zdjęcia: Anna Fic-Lazor

Druga część reportażu: Kozłówka – przeszłość i przyszłość